Het begint eentonig te worden, maar opnieuw voert de VVD de jaarlijkse lijst aan met schandalen, zo blijkt uit de Politieke Integriteits-Index over 2018. Maar de PVV heeft niet stil gezeten en komt eraan. Sinds de start van de index in 2013 voert de VVD voor het zesde opeenvolgende jaar de lijst. En ook in 2018 leveren de liberalen niet alleen de meeste, maar ook de meest ernstige affaires. Twaalf in totaal. Meest prominente en in het oog springende kwesties waren het afgelopen jaar het gedwongen aftreden van Halbe Zijlstra, minister van Buitenlandse Zaken en het Tweede Kamerlid en buitenland-specialist: Han ten Broeke.
Voor ‘t eerst op de tweede plaats komt nu de PVV met de meeste affaires in 2018, namelijk zes. Volgens de onderzoekers zijn dat er ‘opvallend veel voor een partij die slechts in een klein aantal gemeenten meedeed aan de gemeenteraadsverkiezingen’. De problemen komen volgens hoogleraar integriteit Leo Hubers vooral door de screening: “Het probleem bij de PVV is dat ze geen leden hebben. In een normale partij kennen de leden elkaar en onder-zoeken en controleren ze het functioneren van collega’s. Maar bij de PVV komen ze op een lijst zonder dat ze weten wie iemand echt is”, aldus Hubers. Daardoor is er volgens hem te weinig zelfreinigend vermogen. En dan komen de verrassingen als ze al op de lijst staan.
Toch verdient deze scorelijst enige nuancering, want we hebben het hier over de politieke partijen die in de Tweede en Eerste Kamer vertegenwoordigd zijn. Immers, uiteindelijk is het niet de landelijke, maar de lokale politiek waar de meeste politieke affaires voorkomen. Die partijen veroorzaakten samen de meeste affaires: zestien bij elkaar. Dat leverde een totaal op van 52 affaires, een stijging ten opzichte van de 39 zaken in 2017 en de 47 van 2016. Verder spelen 45 van de 52 schendingen zich af in de gemeente- of in de provinciale politiek. Daarbij zijn de provincies Noord-Brabant en Noord-Holland de grootste leveranciers van affaires. Uit de PI-index 2018 komt een aantal duidelijke patronen naar voren: de meeste integriteitsschendingen kwamen voor in de vrije tijd, diverse politici maakten verbale uitglijders of struikelden over verstrengelde belangen, de PVV had relatief veel affaires te verstouwen, en de VVD kreeg wederom de meeste kruisjes achter haar naam.
1. Wangedrag in de vrije tijd: drank, drugs en fraude.
Van alle soorten integriteitsschendingen – zoals corruptie, misbruik van informatie en fraude – vormt wangedrag in de vrije tijd al sinds het begin van de PI-index de grootste categorie, met dit jaar 23 affaires. Vaak gaat het om omstreden tweets, seksueel wangedrag of om drankgebruik.
2. Verbale uitglijders, bijvoorbeeld in tweets.
Het meest bizarre vertrek van 2018 staat op naam van Tjeerd Herrema, PvdA-wethouder in Almere. Deze struikelde over wat is gaan heten een ‘broekzakgesprek’ met de mobiele telefoon op een WC, waarmee hij een lokale journalist in verlegenheid bracht.
3. Belangenverstrengeling via nevenfuncties.
Dat de Eerste en Tweede Kamer geen gedragsregels voor zichzelf hebben opgesteld, levert geregeld problemen op. Niet alleen bij ontvangen geschenken (zie het appartement van Pechtold) maar ook bij nevenfuncties. Twee VVD-ers, een PvdA-er en een van GroenLinks moesten om die reden aftreden of die nevenfunctie opgeven.
4. PVV screent kandidaten nog steeds onvoldoende.
De PVV zag zich in 2018 geconfronteerd met zes schandalen, opvallend veel voor een partij die slechts in een beperkt aantal gemeenten meedeed aan de raadsverkiezingen. Het deed denken aan het onstuimige jaar 2010, toen de partij 24 zetels haalde en verschillende Kamerleden in opspraak raakten – denk aan Eric Lucassen (‘brievenbuspisser’), Marcial Hernandez (vechtpartij) en James ‘pornobaron’ Sharpe.
5. De voortdurende problemen bij de VVD.
De VVD heeft al sinds de eerste Politieke Integriteitsindex, in 2013, ieder jaar de meeste affaires. Het jaar 2018 was met twaalf affaires geen uitzondering. Daarbij waren het ook zware zaken, die vaak uitgebreid in het nieuws kwamen. De VVD verloor een minister na liegen (Halbe Zijlstra), twee burgemeesters door wangedrag (Fons Hertog wegens ‘grensoverschrijdend gedrag’ tegenover ambtenaren en Stefan Huisman wegens overmatig alcoholgebruik op een borrel, terwijl hij piketdienst had) en een Kamerlid door een ‘ongelijkwaardige relatie’ (Han ten Broeke). Verder was er nog zittend Kamerlid Wybren van Haga die al sinds vorig jaar in opspraak is omdat hij als huisbaas huurregels overtreedt.
Ook over de gehele looptijd van de Politieke Integriteitsindex, van 1980 tot 2018, staat de VVD met 131 affaires bovenaan, ver boven de aantallen van de andere grote partijen: 80 bij de PvdA en 90 bij het CDA. De VVD heeft zich in het verleden vaak verzet tegen het beeld dat de partij niet integer zou zijn. Het valt moeilijk meer te ontkennen dat de VVD écht meer affaires veroorzaakt, dat ze vaak ook ernstiger zijn dan bij andere partijen en dat het een hardnekkig probleem betreft. Sinds 2008 zijn er maar liefst 29 VVD’ers met het strafrecht in aanraking gekomen, onder wie drie in 2018.
Een analyse van het probleem is te vinden bij Frank de Grave. Deze partijprominent wijdt er in zijn boek Grote jongen zijn een heel hoofdstuk aan, onder de veelzeggende kop: ‘Hoe het komt dat de VVD op het gebied van integriteit zo vaak het spoor bijster is.’ De Grave stelt: ‘Waar macht en ronkend zelfvertrouwen samenkomen, gaan dingen mis’. En hij vervolgt: ‘De VVD en het grote geld zijn bloed-broeders. De cultuur op dit punt is in de VVD wat minder scherp afgesteld. (…) Als je je leven lang in het bedrijfs-leven hebt gewerkt met de relatief losse waarden en normen die daar bestaan, dan is het ook weer niet zo vreemd dat je de regels wat ruimer neemt dan elders misschien gebruikelijk is.’ Een derde verklaring luidt volgens De Grave: “VVD-ers zijn doeners. Daardoor komen ze vaak terecht op portefeuilles die gevoelig zijn voor belangenverstrengeling. Ze zitten op Economische Zaken en Financiën, ze doen projectontwikkeling, ze hebben infrastructuur in hun portefeuille, ze hebben kortom wat te besteden. Dat maakt de risico’s groter.’
Job de Haan, nieuwsredacteur Integriteit.nl